Het belang van stimulerend signaleren bij (jonge) kinderen
In het basisonderwijs wordt steeds vaker benadrukt dat vroegtijdig en proactief signaleren van talenten en ontwikkelingsbehoeften essentieel is. Waar vroeger vooral werd gekeken naar wat kinderen vanzelf lieten zien, verschuift de focus nu naar stimulerend signaleren, waarbij kinderen actief worden uitgedaagd om hun mogelijkheden te tonen (Houkema et al., 2017).
Het concept van stimulerend signaleren
Stimulerend signaleren is een cyclisch proces van observeren, interpreteren, plannen, handelen en evalueren. Het uitgangspunt is dat signaleren geen einddoel is, maar een voortdurend terugkerend onderdeel van de begeleiding van het kind. Door kinderen vanaf het begin van hun schooltijd doelgericht uit te dagen in een rijke speelleeromgeving, worden hun talenten en ontwikkelbehoeften sneller en beter zichtbaar (SLO, 2025). Dit voorkomt dat alleen de meest opvallende talenten worden opgemerkt, terwijl andere (hoog)begaafde kinderen onzichtbaar blijven, bijvoorbeeld doordat zij zich aanpassen aan groepsnormen of perfectionistisch gedrag vertonen (Houkema et al., 2017).
In het artikel Beginkenmerken in groep 1/2 beschrijft Ton Mooij (1995) dat scholen al bij de start van groep 1/2 systematisch en gestructureerd kunnen kijken naar de beginkenmerken van ieder kind. Hierdoor kan vroegtijdig worden vastgesteld welke kinderen extra uitdaging of juist ondersteuning nodig hebben. Stimulerend signaleren betekent volgens Mooij niet alleen het opvangen van signalen, maar vooral ook het structureel en systematisch verzamelen van gegevens en deze vertalen naar een passend onderwijsaanbod.
De rol van een rijke leeromgeving
Een essentieel element van stimulerend signaleren is het creëren van een rijke leeromgeving. In zo’n omgeving krijgen kinderen toegang tot materialen en activiteiten die hen uitnodigen tot ontdekken, onderzoeken en creëren. Dit stimuleert niet alleen hun intrinsieke motivatie, maar maakt ook zichtbaar hoe zij omgaan met uitdagingen, waar hun interesses liggen en welke denkstrategieën zij gebruiken (School aan Zet, 2018).
Houkema et al. (2017) benadrukken dat een rijke leeromgeving onmisbaar is om begaafdheidskenmerken te kunnen waarnemen. Kinderen krijgen hierin de ruimte om te laten zien wat ze écht kunnen.
Een rijke leeractiviteit:
- bevat open opdrachten, met ruimte voor eigen inbreng;
- kent een hoge mate van complexiteit en een abstract niveau;
- speelt zich af in authentieke contexten (complexe real-life problemen);
- doet een beroep op de zelfstandigheid van leerlingen;
- sluit aan bij meerdere begaafdheidsgebieden (leervoorkeuren), o.a. volgens Gardner;
- activeert hogere orde denkvaardigheden (analytisch, creatief en kritisch denken – Bloom);
- stimuleert metacognitieve vaardigheden (denken over het eigen denken);
- bevordert autonomie en eigen verantwoordelijkheid (zelfsturing);
- wekt een onderzoekende houding op (nieuwsgierigheid);
- stimuleert reflectie (evaluatie en zelfinzicht);
- draagt bij aan het ontdekken van kwaliteiten, leerstijlen en denkvoorkeuren (SLO, 2025).
Autonomie, competentie en relatie
Haukema (2020) beschrijft in haar artikel het belang van de Zelfdeterminatietheorie (ZDT) van Ryan & Deci (2017). Leerlingen hebben ondersteuning nodig bij hun basisbehoeften: autonomie, relatie en competentie. Een professionele en ondersteunende begeleider (zoals een coach) speelt hierin een cruciale rol door een goede relatie op te bouwen met de leerling en hem of haar te helpen zichzelf beter te leren kennen. Zo ontstaat een realistischer en positiever zelfbeeld, waarin zowel sterke als minder sterke kanten worden (h)erkend. Deze aanpak bevordert wederzijds begrip en versterkt de onderlinge relaties.
Wanneer aan deze basisbehoeften wordt voldaan, stimuleert de ZDT de intrinsieke motivatie, waardoor kinderen hun volledige potentieel kunnen ontwikkelen en laten zien.
Het belang van uitdagende opdrachten en goede vragen
Naast het aanbieden van rijk materiaal zijn uitdagende opdrachten en het stellen van goede vragen cruciaal. Een effectieve manier om dit te doen is door gebruik te maken van hogere orde denkvragen, bijvoorbeeld aan de hand van de taxonomie van Bloom (Rombaut et al., 2020). Daarbij worden niet alleen kennis- en begripsvragen gesteld, maar ook vragen die aanzetten tot analyseren, evalueren en creëren (School aan Zet, 2018). Deze aanpak helpt niet alleen om de talenten van kinderen zichtbaar te maken, maar draagt ook bij aan hun denkontwikkeling en zelfsturing (SLO, 2025).
Ouders en voorschoolse signalering
Ouders spelen een essentiële rol bij het vroegtijdig signaleren van (hoog)begaafde kinderen. Volgens het Nederlands Centrum Onderwijs & Jeugdzorg (NCOJ, 2025) zijn ouders vaak de eersten die kenmerken van hoogbegaafdheid bij hun kinderen opmerken. Door hun dagelijkse interactie en nauwe band met hun kind zijn zij in staat om gedragskenmerken en leerbehoeften vroegtijdig te herkennen. Deze signalering is van grote waarde voor het effectief begeleiden van hoogbegaafde kinderen, zowel thuis als op school.
SLO (2025) beschrijft dat informatie van ouders én van voorschoolse instellingen een belangrijke basis vormt voor stimulerend signaleren. Ouders hebben vaak een goed beeld van de ontwikkelingsvoorsprong of -achterstand van hun kind, en kunnen dit onderbouwen met voorbeelden zoals tekeningen of spelgedrag. Een goede overdracht vanuit de voorschoolse periode is daarom essentieel om vanaf dag één doelgericht uit te dagen en onderpresteren te voorkomen.
Ook de brochure Signaleren van het Kenniscentrum Hoogbegaafdheid (2025) benadrukt dat signalen van een ontwikkelingsvoorsprong op jonge leeftijd goed te observeren zijn door ouders, mits men daar oog voor heeft.
Bronnen:
- Van Gerven, E. (2022). Slim signaleren van slimme kleuters: Praktijkgids voor kleuterleerkrachten.
- Houkema, D., Steenbergen-Penterman, N., & Janssen, Y. (2017). Kwaliteitskaart stimulerend signaleren. School aan Zet. Geraadpleegd van https://www.point013.nl/wp-content/uploads/2017/03/1-Kwaliteitskaart-Stimulerend-signaleren
- School aan Zet. (2018). Kwaliteitskaart: Kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong. Geraadpleegd van https://www.onderwijsmaakjesamen.nl/wp-content/uploads/2018/12/SaZ_Kleuters_met_een_ontwikkelingsvoorsprong-LR
- Kenniscentrum hoogbegaafdheid 2025. https://kenniscentrumhb.nl/wp-content/uploads/2024/06/Themabrochure-Signaleren.pdf
- (z.d.-a). Stimulerend signaleren en voorschoolse ontwikkeling. Geraadpleegd van https://www.slo.nl
- Walsh, R., & Kemp, C. (2019). The Effect of Higher-Order Questioning on the Complexity of Gifted Preschoolers’ Language. Australasian Journal of Gifted Education, 28(1), 5–15.
- Last, B., Boomsma, I., & Laval, J.-L. (2024). Beter, leuker, sneller; optimaal ontwikkelen met generatieve AI. Amsterdam: Boom.